'Er komen steeds weer herinneringen bij'

In de wijk Sint Marten Sonsbeek is een bijzondere samenwerking ontstaan. Bewoners maken er met elkaar een digitaal monument voor de Joodse mensen die voor de Tweede Wereldoorlog in hun buurt hebben gewoond. Het project heet Om niet te vergeten.http://www.sintmartensonsbeek.nl/digitaal-monument Initiatiefnemer Elsebeth Hoeven en buurt- en echtgenoten Bert van Dijk en Jel Engelen vertellen hoe het buurtmonument vorm krijgt.

“Als ik op de stoep voor ons huis sta, zie ik zo dertien tot vijftien huizen die ermee te maken hebben gehad. De oorlog heeft de hele wereld veranderd.” Bert van Dijk is er al zijn hele leven in meer of mindere mate mee bezig, de Tweede Wereldoorlog. Hij werd geboren tijdens de nasleep ervan, in 1946. “Ik heb in Amsterdam gestudeerd, Judaïca en geschiedenis onder andere, en mijn ouders hebben de oorlog meegemaakt. Het begon toentertijd met dat ik wilde weten wat er was gebeurd en waarom je zo weinig hoorde over de oorlog. Maar hoe meer ik er ondertussen vanaf weet, hoe minder ik ervan begrijp, eerlijk gezegd. Al die mensen zijn helemaal voor niks gestorven.”

Digitaal monument

Ruim honderdduizend Nederlandse Joden zijn vermoord tijdens de Tweede Wereldoorlog. Naar aanleiding van een lijst met Arnhemse Holocaustslachtoffers in het boek De Stille Slag van Margo Klijn onderzocht men dat negentig daarvan in de wijk Sint Marten Sonsbeek woonden.
Om deze mensen een gezicht te geven, ze weer tot een persoon te maken in plaats van enkel een slachtoffer, is het digitaal monument in het leven geroepen. Jel Engelen: “We willen recht doen aan degenen die dit is overkomen. De naamlozen een naam geven.”
“Het verleden is er nog steeds”, aldus Bert. “We zijn er deel van. Het dient een maatschappelijk belang om je actief te herinneren. Die dingen gebeuren tenslotte nog steeds. Bovendien is het goed te beseffen dat je in verband staat met anderen.”
Cultureel ondernemer en tekstschrijver Elsebeth Hoeven is initiator en projectleider van het digitaal monument. “Als je zelf op zoek gaat naar wat er is gebeurd, dan is het echt aangrijpend. Door dit samen te doen – als buren, met elkaar – komt dat wat er gebeurd is dichterbij. Dit waren mensen zoals wij.”

Levensverhalen

Inmiddels zijn van ongeveer 47 personen de levensverhalen opgediept.* Ook breidde de lijst zich uit. Al zeven mensen kwamen erbij. De werkgroep zoekt in oude kranten, archieven en adresboeken. Dat kost veel tijd. “Delpher (een online krantenarchief, red.) geeft soms wel 300 resultaten als je een naam intypt. Moet je nagaan! Het is echt speurderswerk,” vertelt Bert. “Om die beetjes informatie te combineren tot een verhaal moet je ontzettend uitkijken. Voor je het weet lopen de dingen door elkaar. Het is checken, checken en dubbelchecken.”
En dat is niet de enige uitdaging.
“Veel archiefmateriaal is in de oorlog vernietigd,” geeft Elsebeth als voorbeeld. “En van vrouwen vind je sowieso heel weinig”, voegt Jel toe. Bert: “Ze hadden geen publiek leven.” “Nee”, zegt Jel. “Je weet alleen dát ze hebben geleefd. En alles eromheen: de kinderen, wat hun man deed. Daar erger ik me dan aan, als feministe.”
Jel bestudeerde de geschiedenis van de vrouwenbeweging, de oorsprong van Elsebeths interesse in het verleden ligt in de kunstgeschiedenis. Jel: “We hebben allemaal historische belangstelling. Ook de jongste van de groep, Kaya, zestien jaar is hij.” “Belangstelling?” lacht Elsebeth. “Zeg maar gerust een historische tic!”

Kartrekker

Het project wordt gesponsord door ondernemers uit de buurt. Van het Prins Bernhard Cultuurfonds kreeg Om niet te vergeten een subsidie. Het digitaal monument, een interactieve plattegrond die te bezoeken is op de website van Sint Marten Sonsbeek, is vormgegeven door Przewalski, een ontwerpbureau uit de wijk. Ook het Arnhems Historische Genootschap Prodesse Conamur heeft geholpen bij de totstandkoming van het monument.
“Bij zo’n project is het ontzettend belangrijk om een kartrekker te hebben”, vindt Jel. “Zonder Elsebeth kan het niet. Zij coördineert het geheel, ze redigeert onze verhalen en ze zorgt voor eenheid in stijl.” Bert beaamt: “Mensen leveren brokstukken aan. Iemand moet het samenbrengen. Een slecht verhaal doet geen goed aan de zaak.”

In ontwikkeling

Het digitaal monument is inmiddels gepresenteerd aan de buurt. Er was, en is, veel belangstelling. Van buurtgenoten, maar ook van mensen uit andere wijken. Elsebeth: “En er komen steeds weer herinneringen bij. Zo kreeg ik deze week een mailtje van een mevrouw die in de oorlog als dreumes aan de Passavantlaan woonde. Zij kon zich nog herinneren dat haar buurmeisje van dezelfde leeftijd, Margrit, door de brievenbus naar haar moeder riep om afscheid te nemen. Dit meisje was niet bekend bij ons, maar nu wel.”

Het digitaal monument is in ontwikkeling en te bezoeken op www.sintmartensonsbeek.nl/digitaal-monument
Vragen, herinneringen delen of meedoen? Mail naar: redactie@sintmartensonsbeek.nl

* Het aantal personen is in april 2022 aangepast in dit artikel. Toen het artikel in 2021 werd gepubliceerd waren dit er slechts 25. http://bijgewekt 12-4-2023